EKOLOJİK NİŞ, ÇEŞİTLİLİK ve DAĞILIM: BİYOCOĞRAFYANIN TEMEL İLKELERİ

Türler neden buradadır? Niş, çevre ve dağılım üzerine bir biyocoğrafya metni bize, canlıların dünyaya rastlantısal değil, belirli ekolojik, evrimsel ve tarihsel süreçlerin sonucu olarak yerleştiğini anlatır. Evrimsel biyocoğrafyada niş ve dağılım örüntüleri, bir türün çevresiyle kurduğu ilişkiyi, bu ilişkinin zaman içinde nasıl dönüştüğünü ve coğrafyanın tür içi popülasyonlar ile türler arası etkileşimleri nasıl şekillendirdiğini anlamak için elimizdeki en güçlü araçlardır. Bir türün nereye  doğru dağılımını genişlettiği, hangi koşullarda varlığını sürdürebildiği, hangi bölgelerden çekildiği ya da nerelerde çeşitlendiği; yalnızca doğrudan çevresel baskılarla değil, aynı zamanda o türün genetik yapısıyla, davranışsal farklılıklarıyla, kaynak kullanım stratejileriyle ve geçmiş iklim dalgalanmalarının bıraktığı izlerle açıklanabilir. Bu nedenle dağılım, basit bir harita görüntüsünden çok daha fazlasını ifade eder: Coğrafyanın içinde saklı bir evrimsel hafıza, türlerin bugün bulundukları yerlere gelirken geçirdikleri uzun yolculuğun kaydıdır.

* * *

Biyocoğrafya, türlerin çevreleriyle kurdukları ilişkileri, bu ilişkilerin zaman içinde nasıl değiştiğini ve türlerin dağılımlarının hangi ekolojik ve evrimsel süreçlerle biçimlendiğini anlamaya çalışan bir disiplindir. Bu çerçevede ekolojik niş kavramı, bir türün yaşamını sürdürebilmesi için ihtiyaç duyduğu çevresel koşulları, kaynak kullanımını ve ekosistem içindeki rolünü tanımlayan temel bir yapı taşıdır. Ancak bir türün bireyleri genetik, davranışsal ve morfolojik olarak birbirinden farklılaşabiliyorsa, bu çeşitlilik tek ve sabit bir niş tanımı yapmayı zorlaştırır. Çünkü türün tüm üyeleri aynı kaynakları kullanmayabilir, aynı mikrohabitatları tercih etmeyebilir ve çevresel değişimlere aynı şekilde tepki vermeyebilir. Bu nedenle tür içi çeşitlilik arttıkça niş, ortalama bir değerden çok, bireyler ve popülasyonlar arasında dağılan dinamik bir spektrum hâline gelir. Bu çeşitliliği anlamak, popülasyon alt gruplarını ayrı niş birimleri olarak ele almak ve birey düzeyinde veri toplamak, ekolojik değerlendirmelerin doğruluğunu artırır.

Genetik çeşitlilik, nişin şekillenmesinde ve sürdürülmesinde belirleyici rol oynar. Farklı genotiplerin bir popülasyon içinde bir arada bulunması, çevredeki değişkenlik ve seçilim baskılarının karmaşık yapısıyla ilgilidir. Bir formun nadir olduğu için avantaj sağladığı negatif frekansa bağlı seçilim gibi mekanizmalar, popülasyon içinde çeşitliliği artırır; buna karşılık pozitif frekansa bağlı seçilim, yaygın formları seçerek çeşitliliği azaltabilir. Çevrenin mekânsal ve zamansal heterojenliği de farklı genotiplerin farklı koşullarda avantaj sağlamasına izin vererek çeşitliliğin korunmasını mümkün kılar. Hiçbir bireyin her ekolojik durumda en başarılı olamaması, yaşam stratejilerinin çeşitlenmesine yol açar. Ayrıca canlıların yalnızca hazır bir nişe uyum sağlamadığını, aynı zamanda nişi aktif biçimde inşa ettiklerini ve değiştirdiklerini savunan niş inşası yaklaşımı, ekosistemlerin ve seçilim baskılarının canlılar tarafından dönüştürüldüğünü vurgular. Bu durum, genetik çeşitliliğin yalnızca çevrenin bir ürünü değil, aynı zamanda çevrenin yeniden biçimlendirilmesinin bir sonucu olduğunu gösterir.

Kuvaterner dönem boyunca gerçekleşen buzul ve buzularası döngüler, türlerin dağılım paternlerini şekillendiren en önemli iklimsel süreçlerden biridir. Anadolu yer sincabı bunun için çarpıcı bir örnek sunar. Çoğu ılıman kuşak türü buzulların en yoğun olduğu dönemlerde daralırken, bu türün dağılımı son buzul maksimumunda genişlemiştir. Bunun temel nedeni, soğuk ve kurak koşulların Anadolu’da bozkır habitatlarını genişletmesi ve türün tercih ettiği açık step alanlarının artmasıdır. Buna karşılık buzularası dönemlerde iklim ısınmış, orman örtüsü genişlemiş ve bozkır alanları daralmıştır. Bu süreç türün dağılımını küçültmüş ve popülasyon büyüklüğünü azaltmıştır. Böylece Anadolu yer sincabı, klasik “soğukta daralır, sıcakta genişler” kalıbının tam tersine bir tepki göstermiştir. Buzularası dönemlerde türün Orta Anadolu ile Batı İran–Ermenistan hattındaki uygun mikroklimatik alanlara çekilerek varlığını sürdürdüğü düşünülmektedir.

Günümüzde yaşanan iklim değişikliği, bu tarihsel eğilimlerin güncel bir uzantısı olarak değerlendirilebilir. Sıcaklık artışı, türün vücut büyüklüğü ile ilişkili olan çevresel eşikleri zorlamakta; yüksek rakımları ve daha serin bölgeleri göreli olarak daha uygun hâle getirmektedir. Yaz yağışlarının azalması, primer üretkenliği düşürerek bireylerin kış uykusu için gerekli yağ rezervlerini biriktirmesini zorlaştırmakta; bu da hayatta kalma oranlarını azaltan bir sürece dönüşmektedir. Kuraklığın artması yalnızca besin mevcudiyetini değil, aynı zamanda tarım baskısını artırarak bozkır habitatlarının dönüşümünü hızlandırmaktadır. Tarımsal genişleme, türün yaşam alanlarını parçalayan ve onu daha yüksek rakımlara veya uzak iç bölgelere doğru sıkıştıran bir baskı oluşturur. Bu durum, hem iklimsel hem de antropojenik zorlayıcıların birleşerek dağılım daralmasını hızlandırdığı bir senaryoyu ortaya koyar. Isınmanın daha ılımlı olduğu senaryolarda türün kuzey ve yüksek rakımlara kayması beklenebilirken, daha şiddetli ısınma durumunda alçak rakımlardaki popülasyonların yok olması ve yalnızca dar refugial alanların varlığını sürdürmesi olasıdır.

Filogenetik ilişkiler ve türleşme süreçleri de niş ile örtüşen başka bir boyutu temsil eder. Coğrafi bariyerlerin ortaya çıkması, popülasyonlar arasında gen akışını keserek farklı seçilim baskılarının işlemeye başlamasına neden olur. Mikrohabitat ayrımları, iklimsel farklılıklar ve kaynak kullanımındaki değişimlerle birlikte popülasyonlar zaman içinde bağımsız evrimsel birimler hâline gelebilir. Bariyer ortadan kalksa bile, ekolojik ayrışma nedeniyle popülasyonların yeniden birleşememesi mümkündür. Bu süreç, niş farklılaşmasının türleşmeye nasıl zemin hazırladığını anlamak için önemlidir.

Bu bütünsel çerçevede biyocoğrafya, türlerin coğrafi dağılımlarını yalnızca haritalara işlenmiş noktalar olarak değil, iklim, genetik çeşitlilik, tür içi ekolojik farklılıklar, habitat değişimi ve antropojen baskılarla şekillenen yaşayan dinamikler olarak yorumlamayı gerektirir. Anadolu yer sincabı örneğinde görüldüğü gibi bir türün geçmişteki iklim döngülerine verdiği tepkiler, günümüz iklim krizinin yaratacağı sonuçları öngörmek için kritik ipuçları sunar. Ekolojik nişin bireyler ve popülasyonlar arasında değişken bir yapı sergilemesi, iklim değişikliği altında türlerin vereceği yanıtların da tek yönlü değil, çeşitlenmiş ve karmaşık olacağını hatırlatır. Genetik çeşitliliğin, habitat bütünlüğünün ve mikroklimatik güvenli alanların korunması, bu nedenle yalnızca güncel popülasyonların değil, gelecekteki evrimsel ve ekolojik olasılıkların da güvence altına alınmasını sağlar.

* * * 

Sorular:

1. Bir türün bugün belirli bir coğrafyada bulunmasını belirleyen başlıca ekolojik ve evrimsel süreçler nelerdir?

2. Tür içi genetik ve davranışsal çeşitlilik, bir türün ekolojik nişini ve coğrafi dağılımını nasıl şekillendirir?

3. İklim döngüleri ve insan kaynaklı baskılar, bir türün tarihsel ve güncel dağılım örüntülerini hangi mekanizmalar üzerinden dönüştürmektedir?